Tiểu đường là một trong những bệnh mãn tính phổ biến và dai dẳng nhất hiện nay, ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng sống và tuổi thọ của hàng triệu người. Trong bối cảnh đó, liệu pháp tế bào gốc đang mở ra một hướng đi đột phá — ứng dụng y học tái sinh để phục hồi hoặc thay thế các tế bào beta tuyến tụy bị tổn thương, từ đó thay đổi toàn diện cách tiếp cận điều trị tiểu đường. Bài viết này Cell Insight sẽ cung cấp cái nhìn toàn diện về tiềm năng của tế bào gốc trong điều trị tiểu đường, từ cơ chế tác động đến những kết quả nghiên cứu lâm sàng mới nhất và triển vọng tương lai.

Tiểu đường là gì?

Tiểu đường (hay đái tháo đường) là một bệnh rối loạn chuyển hóa mãn tính, xảy ra khi cơ thể không thể sử dụng hiệu quả đường (glucose) trong máu. Glucose là nguồn năng lượng chính của tế bào, nhưng khi không được hấp thu đúng cách, nó sẽ tích tụ trong máu và gây ra nhiều biến chứng nghiêm trọng. 

Nếu không kiểm soát tốt, tiểu đường có thể dẫn đến tổn thương mạch máu lớn (gây bệnh tim, đột quỵ), tổn thương mạch máu nhỏ (ảnh hưởng đến thận, mắt, thần kinh), làm suy giảm hệ miễn dịch, tăng nguy cơ nhiễm trùng, loét chân và thậm chí hoại tử chi.

Hiện nay, tiểu đường được chia thành ba loại phổ biến:

• Tiểu đường type 1: Cơ thể không sản xuất insulin do hệ miễn dịch tấn công các tế bào beta tuyến tụy. Thường xuất hiện ở người trẻ tuổi.
• Tiểu đường type 2: Cơ thể đề kháng insulin hoặc sản xuất không đủ, chiếm trên 90% tổng số ca bệnh. Thường liên quan đến lối sống, thừa cân và di truyền.
• Tiểu đường thai kỳ: Xảy ra trong thời gian mang thai, ảnh hưởng đến sức khỏe cả mẹ và bé nếu không được kiểm soát tốt.

Tiểu đường là một bệnh lý không thể xem nhẹ, vì vậy việc nhận diện sớm và điều trị đúng hướng đóng vai trò then chốt trong việc ngăn ngừa biến chứng lâu dài.

Tiểu đường có trị dứt điểm được không?

Cho đến nay, y học vẫn chưa tìm ra phương pháp chữa khỏi hoàn toàn bệnh tiểu đường, đặc biệt là tiểu đường type 1 – vốn liên quan đến rối loạn miễn dịch khiến cơ thể tự tấn công các tế bào sản xuất insulin. 

Các phương pháp điều trị hiện tại chủ yếu tập trung vào việc kiểm soát đường huyết và ngăn ngừa biến chứng, thay vì giải quyết tận gốc nguyên nhân gây bệnh. Người bệnh thường phải sống chung với thuốc hạ đường huyết, tiêm insulin, tuân thủ chế độ ăn uống nghiêm ngặt và tập luyện đều đặn suốt đời. 

Ngoài ra, cần kiểm soát các biến chứng đi kèm như tim mạch, thận, thần kinh để tránh nguy cơ tàn phế hoặc tử vong. Vấn đề cốt lõi là: các phương pháp điều trị hiện nay chỉ can thiệp vào triệu chứng mà không thể tái tạo hoặc phục hồi chức năng tuyến tụy – cơ quan chịu trách nhiệm sản xuất insulin – cũng như điều chỉnh sự rối loạn trong hệ miễn dịch. 

Điều trị tiểu đường bằng tế bào gốc: Hướng tiếp cận tái sinh

Trước những giới hạn của các phương pháp điều trị truyền thống, y học hiện đại đang tìm kiếm một hướng đi sâu hơn – không chỉ kiểm soát triệu chứng mà còn phục hồi chức năng nội tại của cơ thể. Trong đó, liệu pháp tế bào gốc nổi lên như một giải pháp mang tính tái sinh, mở ra hy vọng điều trị tiểu đường từ gốc.

Tế bào gốc là gì?

Tế bào gốc (stem cells) là những tế bào nền tảng có khả năng đặc biệt mà các tế bào trưởng thành khác không có. Chúng có thể tự nhân đôi vô hạn lần, đồng thời biệt hóa thành nhiều loại tế bào chuyên biệt khác nhau trong cơ thể, chẳng hạn như tế bào beta tuyến tụy (sản xuất insulin), tế bào thần kinh, tế bào cơ tim, tế bào gan… 

Nhờ vào hai đặc tính then chốt này, tế bào gốc không chỉ đóng vai trò trong quá trình phát triển và tái tạo của cơ thể mà còn trở thành trọng tâm nghiên cứu của y học tái sinh – lĩnh vực nhằm khôi phục, thay thế hoặc tái tạo các mô và cơ quan bị tổn thương do bệnh tật, lão hóa hoặc chấn thương.

Loại tế bào gốc được nghiên cứu nhiều nhất trong điều trị tiểu đường bao gồm:

• Tế bào gốc phôi (ESCs): Có khả năng biệt hóa mạnh mẽ thành tế bào beta tuyến tụy chức năng. Đây là nguồn tế bào tiềm năng nhưng đi kèm một số vấn đề đạo đức và pháp lý.
• Tế bào gốc cảm ứng vạn năng (iPSCs): Là các tế bào trưởng thành (thường từ da hoặc máu) được tái lập trình về trạng thái giống tế bào phôi. iPSCs có thể tạo ra tế bào beta tương tự như ESCs nhưng tránh được rào cản đạo đức, đồng thời có thể lấy từ chính bệnh nhân, giúp giảm nguy cơ đào thải.
• Tế bào gốc trung mô (MSCs): Thường được lấy từ mô mỡ, tủy xương hoặc dây rốn, có tác dụng điều hòa miễn dịch, hỗ trợ sửa chữa mô tụy và cải thiện tình trạng viêm – đặc biệt hữu ích trong tiểu đường type 2.

Chính nhờ khả năng biệt hóa và điều hòa miễn dịch, tế bào gốc đang trở thành hướng đi đầy hứa hẹn trong việc không chỉ kiểm soát mà còn tái tạo và phục hồi tuyến tụy, thay đổi căn bản cách điều trị tiểu đường trong tương lai.

Xem ngay: Cấy tế bào gốc nội sinh là gì? Ứng dụng của cấy tế bào gốc nội sinh

Cơ chế điều trị tiểu đường bằng tế bào gốc

Liệu pháp tế bào gốc đang mở ra một hướng đi đột phá trong điều trị tiểu đường, không chỉ dừng lại ở việc kiểm soát triệu chứng mà còn hướng tới phục hồi chức năng tuyến tụy và cải thiện các biến chứng mạch máu. Dưới đây là ba cơ chế chính mà tế bào gốc tác động trong điều trị tiểu đường:

1. Biệt hóa thành tế bào beta sản xuất insulin

Một trong những mục tiêu trọng yếu của liệu pháp tế bào gốc là tái tạo lại các tế bào beta tuyến tụy – loại tế bào chịu trách nhiệm sản xuất insulin. Các nghiên cứu đã cho thấy khả năng biệt hóa của tế bào gốc phôi (ESCs) và tế bào gốc cảm ứng vạn năng (iPSCs) thành tế bào beta chức năng. 

Một nghiên cứu gần đây đã tổng hợp các tiến bộ và thách thức trong việc biệt hóa tế bào gốc thành tế bào beta chức năng để điều trị tiểu đường, nhấn mạnh tầm quan trọng của việc mô phỏng quá trình phát triển tụy bình thường và cải thiện môi trường cấy ghép để tăng hiệu quả điều trị.

2. Điều hòa miễn dịch và giảm viêm

Trong tiểu đường type 1, hệ miễn dịch tấn công nhầm các tế bào beta, dẫn đến thiếu hụt insulin. Tế bào gốc trung mô (MSCs) đã được chứng minh có khả năng điều hòa miễn dịch, giúp giảm phản ứng viêm và bảo vệ tế bào beta khỏi sự tấn công của hệ miễn dịch. 

Một nghiên cứu đã chỉ ra rằng liệu pháp tế bào gốc có thể điều chỉnh phản ứng miễn dịch Th1/Th2 thông qua tác động lên các tế bào trình diện kháng nguyên như bạch cầu đơn nhân, từ đó cải thiện tình trạng kháng insulin trong tiểu đường type 2 .

3. Tái tạo vi mạch và cải thiện tuần hoàn

Các biến chứng mạch máu nhỏ như bệnh thần kinh, thận và võng mạc là những hậu quả nghiêm trọng của tiểu đường. Tế bào gốc có khả năng thúc đẩy tái tạo mạch máu và cải thiện tuần hoàn, từ đó giảm thiểu các biến chứng này. Một nghiên cứu đã cho thấy rằng liệu pháp tế bào gốc có thể cải thiện tốc độ dẫn truyền thần kinh, tăng lưu lượng máu thần kinh và cải thiện các rối loạn cảm giác ở bệnh nhân tiểu đường .

Những kết quả thực tế từ tế bào gốc trong điều trị tiểu đường

Ca lâm sàng tại Trung Quốc

Một bệnh nhân tiểu đường type 2 tại Trung Quốc đã được cấy ghép tế bào gốc tự thân, và chỉ sau 11 tuần, người này không còn cần sử dụng insulin nữa. Tình trạng ổn định kéo dài hơn 1 năm, với chức năng tế bào đảo tụy phục hồi rõ rệt. 

Kết quả này được công bố trên trang Cells4Life, cho thấy liệu pháp tế bào gốc có thể giúp bệnh nhân thoát khỏi phụ thuộc insulin trong thời gian dài (cells4life.com, 2024).

Trường hợp điều trị tiểu đường type 1 bằng iPSC

Một phụ nữ 25 tuổi mắc tiểu đường type 1 tại Trung Quốc đã được điều trị bằng tế bào gốc cảm ứng vạn năng (iPSC). Sau quá trình cấy ghép, cơ thể cô bắt đầu sản sinh insulin tự nhiên lần đầu tiên sau hơn 20 năm, đánh dấu một bước tiến quan trọng trong điều trị tiểu đường type 1. 

Nghiên cứu này được đăng tải trên Nature, khẳng định tiềm năng to lớn của iPSC trong tái tạo tế bào beta tuyến tụy (nature.com, 2024).

Nghiên cứu từ Harvard và Viện Y tế Quốc gia Hoa Kỳ (NIH)

Nhóm nghiên cứu tại Harvard do GS. Douglas Melton dẫn đầu đã thành công trong việc biệt hóa tế bào gốc thành tế bào beta sản xuất insulin trong phòng thí nghiệm. Khi cấy vào chuột mắc tiểu đường, các tế bào này đã giúp kiểm soát đường huyết hiệu quả, mở ra hướng phát triển liệu pháp tế bào gốc ứng dụng cho người bệnh. 

Kết quả nghiên cứu và thử nghiệm lâm sàng bước đầu được cập nhật chi tiết trên trang Harvard Stem Cell Institute (hsci.harvard.edu, 2024).

Lợi ích tiềm năng của điều trị bằng tế bào gốc

Điều trị tiểu đường bằng tế bào gốc mang lại nhiều lợi ích tiềm năng vượt trội so với phương pháp truyền thống. 

Trước hết, liệu pháp này hướng đến điều trị nguyên nhân gốc của bệnh bằng cách hỗ trợ phục hồi tế bào beta tuyến tụy – loại tế bào chịu trách nhiệm sản xuất insulin – hoặc điều hòa hệ miễn dịch, đặc biệt quan trọng với tiểu đường type 1. Nhờ đó, một số bệnh nhân có thể giảm hoặc thậm chí ngưng hoàn toàn việc sử dụng insulin và các thuốc hạ đường huyết, giảm bớt gánh nặng điều trị lâu dài. 

Bên cạnh đó, tế bào gốc sử dụng thường là tế bào tự thân hoặc có độ tương thích miễn dịch cao, nên ít gây tác dụng phụ, đảm bảo tính an toàn cho người bệnh. 

Quan trọng không kém, liệu pháp này còn tác động toàn diện khi giúp cải thiện các biến chứng nghiêm trọng do tiểu đường gây ra như tổn thương thần kinh, thận, hay võng mạc, góp phần nâng cao chất lượng cuộc sống cho người bệnh.

Xem ngay: Bệnh Alzheimer là do đâu? Dấu hiệu, cách điều trị bệnh Alzheimer

Chi phí và địa điểm điều trị tế bào gốc cho tiểu đường

Tại Việt Nam

Một số trung tâm y học tái sinh, bệnh viện quốc tế đã bắt đầu nghiên cứu và áp dụng liệu pháp tế bào gốc, đặc biệt là trong cải thiện biến chứng thần kinh, thận, loét chân do tiểu đường.

Chi phí có thể dao động từ 50 – 200 triệu/lần tùy loại tế bào gốc (tự thân hay dị nguyên), công nghệ xử lý và phác đồ điều trị.

Tại quốc tế

Một số trung tâm lớn ở Nhật Bản, Hàn Quốc, Mỹ, Trung Quốc đang triển khai lâm sàng và điều trị bằng:

• MSC từ dây rốn hoặc mô mỡ.
• iPSC tái lập trình thành tế bào tụy.
• Phối hợp tế bào gốc + thuốc sinh học (immunotherapy).

Chi phí tại các quốc gia này dao động từ 10.000 – 30.000 USD/lần điều trị.

Câu hỏi thường gặp về điều trị tiểu đường bằng tế bào gốc

1. Liệu pháp tế bào gốc có thể chữa khỏi tiểu đường hoàn toàn không?

Hiện chưa có bằng chứng khẳng định hoàn toàn chữa khỏi, nhưng nhiều trường hợp đã giảm phụ thuộc insulin rõ rệt hoặc duy trì đường huyết ổn định lâu dài.

2. Ai phù hợp với liệu pháp này?

• Người tiểu đường type 1 không kiểm soát tốt bằng insulin.
• Người tiểu đường type 2 có biến chứng hoặc muốn giảm liều thuốc.
• Người có thể trạng tốt, không mắc bệnh nền nghiêm trọng.

3. Thời gian điều trị bao lâu?

• Tuỳ theo phác đồ, từ 1 đến vài đợt (cách nhau vài tháng).
• Có thể kết hợp các phương pháp khác để duy trì hiệu quả lâu dài.

4. Có rủi ro gì không?

• Nếu dùng tế bào tự thân: rủi ro rất thấp.
• Nếu dùng tế bào dị nguyên: cần xét nghiệm tương thích, theo dõi kỹ phản ứng sau truyền.

Điều trị tiểu đường bằng tế bào gốc đang mở ra một hướng đi đầy triển vọng cho hàng triệu người trên toàn cầu. Mặc dù chưa thể khẳng định đây là phương pháp chữa khỏi hoàn toàn, nhưng liệu pháp này đã chứng minh được khả năng phục hồi chức năng tuyến tụy, giảm sự phụ thuộc vào thuốc điều trị và nâng cao chất lượng cuộc sống cho người bệnh. Đây chính là bước tiến đột phá trong y học tái sinh, hứa hẹn thay đổi hoàn toàn cách tiếp cận và điều trị tiểu đường trong tương lai. 

Nếu bạn hoặc người thân đang sống chung với bệnh tiểu đường, hãy chủ động tìm hiểu và tham khảo ý kiến chuyên gia y tế để không bỏ lỡ cơ hội tiếp cận các liệu pháp mới nhất. Lưu ý rằng, trước khi quyết định áp dụng liệu pháp tế bào gốc, cần tham vấn kỹ càng với bác sĩ chuyên khoa nội tiết và các đơn vị uy tín trong lĩnh vực tế bào gốc nhằm đảm bảo an toàn và hiệu quả điều trị tối ưu.